ماه رجب؛ زمانِ بیداری پیش از ضیافت / خوانشی معنوی – تربیتی از روایات و اعمال ماه رجب / دکتر محمد امین جامعی

ماه رجب در منظومه زمانی عبودیت اسلامی، صرفاً یکی از ماه‌های قمری نیست، بلکه آستانه‌ای معنوی برای ورود به فصل تربیت است. این ماه، در روایات اسلامی، به‌عنوان «شهرالله الأصبّ» معرفی شده است؛ ماهی که رحمت الهی در آن به‌گونه‌ای ویژه فرو می‌ریزد و زمینه بازگشت آگاهانه انسان به فطرت الهی فراهم می‌شود.¹

درک فضیلت رجب بدون توجه به جایگاه آن در «سیر تربیتی انسان» ناقص می‌ماند. پیامبر اکرم(ص) رجب را ماه خدا، شعبان را ماه خود، و رمضان را ماه امت دانسته‌اند؛ تقسیم‌بندی‌ای که نشان می‌دهد سلوک معنوی، از تصفیه نیت و رابطه با خدا آغاز می‌شود، سپس به پیوند با پیامبر و در نهایت به اصلاح جمعی امت می‌رسد.² رجب، نقطه آغاز این مسیر است؛ زمانی برای پاک‌سازی، نه نمایش دینداری.

روایات اهل‌بیت(ع) بر عنصر توبه در ماه رجب تأکید ویژه دارند. امام صادق(ع) این ماه را موسم استغفار دانسته و از مؤمنان خواسته‌اند که استغفار را نه به‌مثابه ذکر زبانی، بلکه به‌عنوان یک «تصمیم وجودی برای تغییر جهت زندگی» تلقی کنند.³ از این منظر، رجب ماه بازنگری است؛ ماه سنجش فاصله میان آنچه هستیم و آنچه باید باشیم.

در میان اعمال وارد شده، استغفار روزانه جایگاهی ممتاز دارد. ذکر معروف «أستغفرُ اللهَ الّذی لا إلهَ إلّا هو…» که در روایات برای تکرار روزانه توصیه شده، بیانگر این حقیقت است که مغفرت الهی، تابع بازگشت آگاهانه انسان است، نه کثرت مناسک بی‌روح.⁴

روزه‌داری در ماه رجب نیز بیش از آنکه تمرینی فقهی باشد، تمرینی ارادی برای مهار خواسته‌هاست. در روایات آمده است که حتی یک روز روزه در رجب، آثار تربیتی عمیقی در جان انسان برجای می‌گذارد.⁵ این تأکید حداقلی، نشان می‌دهد که اسلام در این ماه، بیش از کمیت عمل، بر کیفیت حضور قلب تمرکز دارد.

لیلةالرغائب، ولادت امام محمد باقر(ع)، امام جواد(ع) و امام علی(ع)، و نیز روز مبعث پیامبر اکرم(ص)، رجب را به ماهی سرشار از معناهای هویتی تبدیل کرده است. این مناسبت‌ها، پیوند میان تزکیه فردی و مسئولیت اجتماعی را یادآور می‌شوند؛ چراکه بعثت، بدون خودسازی انسان‌ها، به تحقق تمدنی نمی‌رسد.

ماه رجب ما را به این حقیقت رهنمون می‌سازد که دینداری، پیش از آنکه رفتار بیرونی باشد، آمادگی درونی است. کسی که رجب را درنیابد، رمضان را صرفاً طی می‌کند، نه اینکه در آن متحول شود. رجب، ماه تصمیم است؛ تصمیم برای عبور از عادت، و ورود به آگاهی.

دکتر محمد امین جامعی – پژوهشگر و مدرس دانشگاه

پاورقی‌ها

۱. شیخ صدوق، *فضائل الأشهر الثلاثة*، قم: منشورات رضی، ۱۴۰۸ق، ص ۲۱.

۲. احمد بن حنبل، *مسند احمد*، ج ۱، بیروت: دارصادر، ص ۲۵۹.

۳. محمد بن یعقوب کلینی، *الکافی*، ج ۴، تهران: دارالکتب الإسلامیة، ص ۶۶.

۴. شیخ عباس قمی، *مفاتیح الجنان*، اعمال ماه رجب.

۵. شیخ طوسی، *الأمالی*، قم: دارالثقافة، ص ۴۲.